Roja Cênîyane Kedkaran yê Cîhanî,

Îbrahîmê Xaşxaşe

Nîgarkêş : Erdal Gûldağ

Tarîxê merdimahîye/însanetîye, derheqêde tarîxe xoverdayişî yo kî. Tarîx de tayê xoverdayiş û babetê taybetî est e ke, tarîxî sera tesîrêde xurt virazenê. Îşte royê xoverdayişê kedkaranê Newyorkî yê 8ê martî, kî tarîx nuştene de rolê xo kay kerd û morê xo da tarîxî ra.

Zanîno, 8ê martî 1857î de eyaletê Newyorkî yê Amerîka de jû fabrîkayê tekstîlî de, seba wedarîtişanê şertanê neheqan û seba heqanê têdûştîye mûcadele dest pêkerd. Demêde kilmek ra dime, ebi na wesîla 40.000 xebatkaran grev kerd. Dewlete waştişe xebatkaran qebul nekerdî û polîsanê dewlete erîşê grewkerdoxanên kedkaran kerd. Seba ke grevkerdoxî şarê Newyorkî de tekîlîye mekuye û cira desteg mecêrê, polîsan dormelayê fabrîka ebi barîkata qapan kerd. Demêde kilmek ra dime xaftila zerê fabrîka de tekstîlî adir guret û vêşa. Tam kî ê haylemeyî de çi hêf ke zêdêrîyê xo cênîyî 129 kedkarî a kile ra nêxelesîyayî ra û vêşayî. No wehşeto xêdar, no qetlîamo bêbaw ebi reaksîyonêde xurt amê şermezar kerdene. Cenazê xebatkaran, tam hetê 100.000 kesan ra amê wedernayene. Sera 1910î de, şaristanê Kopenhagî yê Danîmarka de konferensê Internasyonalê 2.yine virazîya. Nê konferensî de sereka SPD. (Partîya Sosîyaldemokrate ya Elmanyaya) Clera Zeltkîne seba muhîmîya xoverdayişê roje û xatirê xebatkaranê ke şîyê heqîya xo, bi nameyê “Roja Xoverdayişe Cênîyanê Kedkaran yê cîhanî” jû teklîf/vernîyaz da beşdaranê konferensî. No vernîyaz bê teredut hetê beşdaranê konferansî pêroyîne ra amê qebul kerdene û naye ra dime 8ê martî zê “Roja Xoverdayişê Cênîyanê Kedkaran yê Cîhanî” amê qebulkerdene.

Zê ke zanîno, seranê Cenganê Cîhanî yê l. û ll. de tayê welatan de fîraz kerdişe na roje qedexe bî. Pêynîya seranê 1960 de Dewletê Jûbîyayî yê Amerîka (ABD) de roja cênîyan amê fîraznayêne. A rojê ra dime, muhîmîya roje zêdêrî amê rojevê dinya.

Dima, 16ê qanune 1977î de hetê Miletanê Jûbîyayîyan (UN) ra zê “Roja Cênîyan yê Dinya” îlan bîye û a rojê ra dime 8ê martî seba cênîyanê kedkaran pêroyîne, zê roja roşane amê qebul kerdene.

Zanîno, dewletê kapîtalîste ke bine şemsîya “Miletanê Jûbîyayîya” de amê bî têlewe, “Roja Xoverdayişê Cênîyanê Kedkaran yê Cîhanî” ra çekuye “xoverdayiş” û “kedkar” î vetî û têyna “Roja Cênîyane Cîhanî” verdayî. Îta de mantiqê dewletanê kapîtalîstan, armancê serdestan fam kerdene zor nîya.

Ma ke nêzdî ra nîya da, vînenîme ke armancê înan muhîmîya roje werte ra wedernayena. Bi vatişêde bîn, armancê înan, 8ê martî îdeolojîyê sinifa xebatkaran ra visnayiş û royê roje bêmane kerdiş o. No tercîyê serdestan helbet kî tercîyêde polîtîk o.

Bêşik, dewletanê kapîtalîstan cad kerd ke roje manupûle bikerê û royê xoverdayişê roje roje ra dûrî fîyê, lê beşe nêkerd. Çimke cênîyanê cîhanî firsend nêda înan û her sere bi coşêde xurt her hetê dinya de bi nameyê “Roja Xoverdayişê Cênîyanê Kedkaran yê Cîhanî” fîraznê.

Nê seranê pêyenan de çi hêf ke tayê komelê cênîyan û hereketê femînîstî wazene însîyatîf teyna îna de bo û roje kî zê “Roja cênîyan” bifîraznê. Helbet kî no mantiqêde şaş o. Wexto ke nîya hereket kerd, royê xoverdayişê roje bêmane maneno. Çimke bingê 8ê martî de royê xoverdayişê kedkaran est o, royê îdeolojîyê sinifa xebatkaran est o.

Bi raştî, wexto ke peroyîne kedkaran reberîna (însîyatîfe) cênîyan de 8e martî zê “Roja Xoverdayişê Cênîyanê Kedkaran yê Cîhanî” fîrazne, roje resena armance xo.

129 kedkaranê ke seba têdûştîye îqrar da jûbînî, verba nêheqîye de xover da û şî heqîya xo, bî rayberê bindestan. Înan verba zulimî de xover da û zê gula adirî mezgê serdestan de teqayî. Nika ma re rayberîye kenê.

Bi kilmekî, 8ê martî sembolê xoverdayişê têdûştî yo, royê biratîye û royê haştî yo.

Bimro koletîye û zordarîye.

Wa biciwîyo Roja Xoverdayişê Cênîyanê Kedkaran yê Cîhanî

Wa biciwîyo pîştîdayişê kedkaran yê cîhanî.

Not.: Zanîno, derheqê “Roja Xoverdayîşe Cênîyanê Kedkaran yê cîhanî” de çend tenî hîkayeyî, çend tenî teorîyî este. Mi varyante teorîyo ke komelî mîyan de popûlero, esas guret.