Zon Çiko û Rewşa Kirmançkî Senena
Îbrahîmê Xaşxaşe.
Zonzanox Edward Sapîr, ” Zon, bi zanayêne hîs û fikra bi vasita sembolan îfade kerdêna.” Vano. Sapir, sembolê ke îta de behsê ci keno, matematîko (humarê, îşaretê) tabloyê,resmê, alfabeya ûêb.
Tayê zonzanoxî kî, “zon, bi vasita sembolan hîsanê zerî bi xêml û xêz îfade kerdêna” vane. Zanîno, Edward Sapir, B.F. Skınner û Fîlozofê seserra ma ya moderne Noam Chomsky çiqas ke zonî sera cîya, cîya bifikrîye kî, nuxte/xusis ê de resene pê. Tarîf kerdêna zonî de peruyî kî “zon însanan mîyan de hacete komînîkasyonîyo“ vane. Bêşik, komelkî cuyêne de rollê zonî zaf muhîmo. Bi vatîşê de bîn zon, bingê rawer şîyayîşê komelan û îlmî yo. Îta de merdim şîkîno bivajo, zon reng û vengê cuyêyo. Ayê ra Konfûçyus î “zon, kesîtîya însanîyo, zon, şexsîyetê însanîyo, însanî ke zonê xo vîndî kerd, şexsîyetê xo kî têy vîndî keno” vato. Dema zon û însanî, ya kî zon û cuyêyî nîya giredayîyê jûbînî ye. Ma ke bi na heqîqatê hereket kerd vînenîme ke, mana û tesîrê zonî cuyê miletan, netewan, komelan û însanî de heyatîye.Derheqê zonî de heyanî nika bêhesaban kitab/purtik î, maqaleyî, şîîrî kilamî/deyîrî, hîkayeyî nîvîsîye ü behsê ci bîyo. Mi gore, çîyê ke derheqê zonî de heyanî nika amê nîvîsnayêne, nîna ra zederî newê de berêne nîvîsnayêne kî mana zonî îfade kerdîş de ancîya kî kemî manêne. Çimke, zê ke ma cor de qalê ci kerdî bî, Konfûçyus “zon bingeyê cuyê însanîyo, zon sitara însanî û virana maya însanîyo.“ vano. Dema zonê însanî henî muhîmo ke, ê ke zon nêbone, ne mana cuyêyî, ne kî kesîtîyê û şexsîyetê însanî nêmanêne.
Seba ke dinya de çiqas zonî este, zonzanan û cîgêrayoxan na derheq de xelî cîgêrayîşî viraşte. Ne cîgêrayîşî cîya, cîya wextan de, bi raporan ame dîyarkerdene, cîya, cîya ansîklopedîyan de, kitaban de çap bîye û çimanê bînan de zê keyêpelan, kovar û rojnameyande kî ame neşr kerdêne. Mesela, gore rapora instîtutê H.zon-YDA ya serra 1999´îne, dîna de nezdîye 6000 (şeş hezarî) zonî est ê. Raporê de êna dîyarkerdene, ke 51 zon, hetê kesê ra, 500 ê zon hetê sed ra şenikerî kesan ra, 1500 ê zon, hetê hezarî ra şenikerî kesan ra, 3000 î zon, hetê des hezarî ra şenikerî kesan ra ênê qesêkerdene. Zonzanan, verê herbê cîhanî yê diyînî de waşto ke çiqasîya zona tespîtbikere. Gelê cîgerayîşî viraşte. Înan, netîceyê ne cîgerayîşan, pirtukê/kitabê Les Langes du Monde de neşr kerdo. Pirtuk de, “ Cîhanî de çiqas zonî estê, hona nêno zanitene, la bi texmîne ma mabêyne 2500 û 3500 zonî êne qesêkerdene “ nîvîsno. Heto bîn ra,
• Gore Ansîklopedîyê Brîttanîca “Cîhanî de nezdîye 3000 û 4000 zonî este “.
• Gore çimê, https.//de.wikipedia.org/wiki/sprachfamilien der welt. î, “dinya de (6500) şeş hazar û ponc sedî zonî este”
• Gore, https:// babbel.com/de/magazine/wie-viele sprachen gibt-es-auf-der-welt./ î, “dînya de nezdîye (7000) hawt hazarî zonî estê“.
• Gore; Gemäss dem max-planck-institut für evolutionäre Antropologie in Liebzig î, “dînya de mabêyne 6.500 û 7.000 cîya, cîya zonî estê “ çime:
https //www.srf.ch/sendungen/einstein/fuenfmalklug/wie-viele-sprachen-gib-es-weltweit.
Ne raporan, kitaban û ansîklopedîyan de çiqas hona hûmara zonanê cîhanî zelal nêbîye kî, hama fikrêde muhîm danê ma. Nê cigerayîş û raporan ra yêno famkerdene ke zonî ca bi ca hurdî-hurdî bêveng benê vîndî. Goreye nê zonzanan, mabêyne di hefteyan de jû zon beno vîndî. Bi nê hesabî, zereyê na seserre de nemeyê zonan benê vîndî.
UNESCO yî kî serra 1998 de bi raporê xo kerd eşkera ke „Cîhan de nêzdîye 6.000-7.000 zonî este. Nê zonan ra roje de des zonî benê vîndî. Bi no qeyde serre de sed zonî benê vîndî. Mesela, (mezopotamya) kurdîstan de zonê sumerkî, elamkî, aqadkî bîyê vîndî. Anatolî de kî zonê Luvikî, urartukî, frigkî, hîtîtkî, lîdyakî ûêb. pêro bîye vîndî. Zê ke şima zanenê, Unesco yî raporê xo yê peyênî de zaf zelal kerd eşkera ke kirmanckîya ma kî binê xeta vîndîbîyene der a.
Zonê ma nika royî ver de ro. Endî zaf rind y/êno zanitene ke jû zon ke zonê perwerdeyî mêbone û nêşuxulîyo beno vîndî. Bêguman, ewro roje a roj a, ganî/gereke şarê ma na mesela bijêro xo çimî ver û sera xo bi xo de rind bifîkirîyo. Destbera kamî ra çi ame gereke ayê bikero. Zon kesîtîya însanîyo, namus o, haysîyeto û şexsîyeto. Merdîmî ke zonê xo kerd vîndî, aj û amenê xo, haysîyet û şexsîyetê xo kî tey keno vîndî. Însano/a ke şexsîyet û haysîyetê xo vîndî kerd, o/a endî aîde xo nîyo/a; zê kengerê de hûşkî bê can û bê royo/a.
Endî destê vayê xeşîmî de belengaza/o. Va gegane beno sîbîgê banî ser ra, gege kî beno silondê sera erzeno. Peyamî Safa „yew/jû şarî ke zonê xo kerd vîndî, herçî ye xo têy keno vîndî.“ vano.
Roja ewroyêne de, roşnvîr, sîyasetvan û entelektuelê ma pero pîya ganî na mesela zonê ma bigerenê xo ver û bi plan û program ser ra bixebetîye. Heyanî ke zonê ma bî zonê perwerdeyî destberê kamî ra çi ame, gereke tepîya mêdere û mederîme.