XİZİR Elyas (Xîlyas)
Îbrahîmê Xaşxaşe
Xilyas, kilmvateyê çekuyane Xizir (Xidir) û Elyas (Îlyas)îyo, bimbareko û sembolê fîrazîyo. Bi raştî, Xizirî xelî din û bawerîyanê netewîyan/miletan de ca gurewto.
Xizir kamo, çiko û kotî cûyo..?
Bêşik, derheqê Xizirî de xelî çîyî amê vatene û amê nusnayene/nîvîsnayene. Le mesela Xizirî çitaw qewîmîya, honde nêna zanitene. Zê/sey kê Mamostê Çeko Kocadagî kî maqalêya xo de qalê ci kerdo, gore bawerîyê, Hz. Xizirî Aw-heyatê ra şimito û bîyo elheqê de sir. Na taybetîya xo sebeb ra wo kê, Xizir bimbarek û sembolê fîrazîyo. Ayê ra wo kê, o êndî çimanê kesan û şaranê bindestan de, çimanê feqîr û bêkesan de omid/hevî û teqata. Bi kilmekîye, o Xizirê sahata tengê, Xiziro cîran, wayîrê bekesan û Xizirê kelek û gemîyano. Tîm û tîm hazir û naziro.
Xizir, mîyanê her bawerîye de bi nameyê de bin êno naskerdêne/şînaskerdêne. Kurmancanê Êzdîyan mîyan de bi nameyê Xidir Elyas û Xidir Nebîyî, Şabîyan û Kakaîyan (Elheqan) mîyan de, bi nameyê Elîya, Tirkan mîyan de bi nameyê Hidirellezî (6 ê gulane de) êno naskerdene. Mensubanê/Kirmancanê Raya Heqîye mîyan de kî, bi nameyê Xizir û Xilyasî êno naskerdene.
Roja fîraznayêna Xîlyasî, ca bi ca, êşîre bi êşîre, millet bi millet vurîna ra. Kirmancanê Raya Heqîye mîyan de, aşma çeleyî de dest kenê bi ci heyanî da-çewres rojê ramêne û tewr herê poncasê aşma Gucîge de qedîne.
Gore teqwîmê rumî, Gimgim de mensubanê Raya Heqîye mîyande Xilyas, linga jûyê çelê de, jûyê kî gucîgê dera.
Bi teqwîmê mîlladî, êla Xidan roja poncşemeyê aşma gucîgeyê verenî de, Xormeçikan, Klawusizan, Kimsorcikan û Lolan kî poncşemeyê aşma gucîgeyê dîyîn, mabêne 9-15 gucîge de Xîlyasî fîraznêne. Xîlyas de keso kê qurbana xo çînebo gereke şeş rojan, keso kê qurbana xo este kî gerekê hîrê rojan rocê bicere. Roja dişemeyî, ya kî Seşeme de dest kene ci û roja poncşemeyî kî Xîlyas o.
Bêşik, roja Xilyasî, (Kirmancanê qizilbaşan) mensubanê Raya Heqîye mîyan de rojê de tewr bimbarek/fîraz a. Na roja fîraze û taybetê de, her kes fecîrê şodirî de bi kelecanê de girs wurzêne ra, paqîjîya der û dorê xo kene, mîyazanê xo pojene, kincanê xo yê pakan dane xo ra û bi coş û hez şone “zîyara Xizirî/qonaxê Xizirî” zîyaret kene. Zîyara Xizirî, ca bi ca, mintiqa bi mintiqa wurîne ra. Tayê cayan de jû kemera, tayê cayan de jû dara, tayê cayan de kî jû henîyo/axwa, ya kî jû gola. Seba ke bawerîya Raya Heqî de tebîat/xoza bimbareko, ayê ra qomî mîyan de “to dest eşt ra kotî uja bimbareko. Ê kemer û kuçî, dar û berî, adir û axwe kî canê xo esto “ vajîno.
Zanîno, Mintiqa Qoçgîrî, mintiqa Dêrsîmî û mintiqa Gimgîmî de zîyarê Xizirî este.Gimgim de zîyara Xizirî, Henîyê Xizirî yo. Zê kê ma corde qale ci kerd bî, Gimgim de Kirmancê Raya Heqîyê mabêyne 9-15 ê Gucîgê de bi mîyazanê xo Henîyê Xizirî zîyaret kene.
Henîye Xizirî, verê Koyê Bîngolî de, mabêyne dewa Muska (Beşîkaya) û Xaşxaşê (Eryurdu) dero. Hetê raştî de dewa Gadiza, Şema, Mezra Zerdî û dewa Şorika Silemanê Aslanî este. Heto çep de, dewa Canesera, Mezra Seyqemera û mezra Dewreşa este. Hetê cerî de kî, Wustkura Pîle û Wustkura Qijê este.
Biraştî, zê ke zîncîla zernêna ke vilê azebe de eşîre de çulîskîna, dewanê dormelayê Henîyê Xizirî kî “Mekanê Xizirî” bi a qeyde xemelnene.
Seba ke ”Mekane wayîrî” (Henîye Xizirî) ca wo berz dero, deşta Gimgimî seranserkî ci ra asena. Deşta Gimgimî de, însanê nêweşî, kal û pîrî, sewî,sawî, bêkesî, mar û milawunî, vergê yabanî, beqbeqoqî, teyr û turî û lulikê adirî peropîya bawoke Ê yê. Çimke O Xizirê sahata tengê, Xizirê kelek û gemîyan o. Çimke O tengê de, tarî de, nêweşîye de, bêkesîye û nêçareyîne de, dermano, hevîyo, raştîyo, roştîyo û haştîyo. Çimke gore bawerîye “O hem qutar keno, hem sitar keno”.
Kesê kê Henîyê Xizirî zîyaret kene, jîyara Xizirî ra keleyê xo birnene kulmê bi kulmê henîyê Xizirî ra axwe şimene, û ci ra mirad wazene. Kese kê neweşîyê, ya kî sebebanê bînan ra a rojê nêame zîyara Xizirî ser, seweta/seba înan kî axwa Xizirî ra bi kulpan axwe êna guretene. Çimkê a roja bimbarekê de axwa Xizirî şimitene tewr zederî mexbula. Gorê bawerîyê, axwa Xizirî teberik a, derd û kulan rê derman a, nêweşan rê teqeta, bêkesan rê omid û bext akerdêna.
Xilyas de, Henîyê Xizirî towana beno meclîsa qomî. Çimke gore bawerîye, Xîlyas roja miradana Ê atmosferî de, tekîlîya qomî tewr zederî bena zixm, kin û kîbîrî ra heser nêmanêno.
Na roja bimbareke de, xort û azeban rê kî zaf, zaf muhîma. çimke na rojê, roja miradana. Ayê ra sebeb kî xort û azebî tewr bi kelecanê de gur şone qonaxê Xizirî û bi ê kelêcanî hevalanê newîyan naskene û têy tekîlîya xo giredane. Qonaxê Xizirî de jûbînî naskerdene xelî wextan de bena wesîla zewecîyayîşê gencan kî.
Zîyaretkerdoxê Xizirî ê merasîmê têlewe amayîş, jubînînaskerdîş, miradan waştîş, û mîyazane xo jubînî ra vila kerdîşî ra dima, hedî hedî hadrîya peyser cerayîşê çeyê xo kene.
Endî wext moxirbe wo, „ heyanî serena“ jubînî ra xatir wazene û peyser cerene çeyane xo. Kese kê qurbane xo este, qurbananê xo serê birnene, der û dorê xo ra (cîrananê xo ra) pare kene. Qurbanan serê birnayenê ra dima, kese kê biwazê Cem ê Xizirî girêdane.
Roja Xîlyasîya fîrazê de, misayîbî kî jubînî zîyaret kene. Kirmancanê Raya Heqîye / qizilbaşan mîyan de misayîbîtîne zaf fîraza. Barê xo zaf girano û karê her kesî nîya. Her mensube Raya Heqîye ke kewt des û heşt (18) serê, beno/bena “kemerbest”, yane beno/bena namzetê raye. Bi waştêna înan Cemê îqrarî ênogiredayêne. Cem de namzetê raye îqrar dane jûbînî û bene misayibê jûbînî. Ê endî talibê raye. Bêşik, misayîbîtîne ser ra merdim şîkîno xelî çîya vajo, lê îta de nêbono, çimke tema na maqalê nîya.
Bi kilmekîye, Xizir bawerîyane bînan de çiqas ca bijero û bero fîraznayene kî, qêt şik çîno ke, mensubane Raya Heqîye mîyan de bi şeklê de tewr taybetî êno fîraznayene.
Rojen, rojê Xizirîyê. Xizir o can şivik, Xizirê sahata tengê, Xizirê kêlek û gemîyan, wayîrê bêkesan, dermanê nêweşan wa sîya xo ma ser ra mêbirno. Zalim û muqtedîran, xaîn û kerfersendan wa qomî ra durî berone. Xiziro cîran, peruyînê bêkes û mexduran rê derman û teqetê bo. Xizirê roja tengê wa bibo wesîla haştîyê û biratîyê.
Xizirê şima peruyînan fîraz bo.
NOT: Mi na maqalê xo de, mamostê Çeko Kocadagî ra istifade kerd, ci rê zaf sipas/teşekur kena.