DEJÊ SERA 82.YÎNE
Îbrahîmê XaşxaşeZê ke zanîno heştayê (80) serê naye ra ver Sêy Riza û şeş hevalê dê Xarpêt de Meydanê Genîmî de ebi huquqê hovîtîye amê darde kerdene. Koledaran, darde kerdişê Sey Rizayî û hevalanê dê de, huquq, ehlak û vîjdan guret bine linganê xo. Seba ke exdam kere, bi dek û dolaban, bi hîle û xurdeyan serê Sêy Rizayî kerdî qij, serê lajê Sêy Rizayî Reşîk Wusênî kî kerdî girs/gird.
Bêşik, sebebê dardekerdişê Sey Rizayî û hevalanê dê, se ke koledaran îda kerd bî, “ verba devletê îsyan kerd û bêsebeb eskerî kîştî, ayê ra sebeb amê dardekerdene “ nê bî helbet. (Xo ra dewletê ne îda yê xo yê bêbingeyî raporanê xo yê nimitêyan de kî xo bi xo kerdî bî puç.)
Kilmekî, ma zanenîme ke sebebê nê darde kerdişî hênî polîtîkaya rojan nêbîye. Wexto ke ma raporan û belgeyanê împaratorîya Osmanijan û Komarê Tirkîya de nîya da, hem sebebê nê darde kerdişî, hem kî sebebê jenosîdê Dêrsîmî zaf zelal vînenîme.
Êno zanitene, ke Koledaran kamîye û bawerîya ma, timûtim xo rê taluke dîyêne. Ayê ra sebeb kî bi planê de stratejîkî, bi zorûzextan û bi asîmîlasyonê de xedarî, waştêne ke hem bedûbawerîya ma Raya Heqî, hem kî kamîya ma kokê ra “hal “ bikerê (!). Bi raştî, derheqê de bîbî serkewte kî.
Se ke êno zanitene, Cengê Cîhanîyê juyînî de bi hetkarîya Almanan û dewletanê serdestan, xelî avantajî kewtî destê serdestanê împaratorîye. Înan kî bi nê avantajan, bi metodanê xo yê qilerinan mesela şarê Armenîyan “hal”kerde (!). Bi vatişêde bîn, Serdestanê/qadroyanê Îtaat terakî, bi ne hewayê “serkewtîş”î, bi nameyê „Komarê Tirkîya “ jû netew dewletê awan kerde. Çi hêf ke, bingeyê komarê kî bi mantiqê tekperestîyê, yane dişmentîna kemîyan (azınlıklar) sera ame ronayêne. Nê mantiqê nîjadperestî, seba amoyexê xo û komarê xo, Suryanî, Kurdî û şarê kemî yê bînî xo re “taluke” hesabnayî. Xo ra polîtîka xo ya stratejîke kî ebi nê mantiqî ramite.
Îta de qesa qadroyanê Îtaat Terakî yan ra, wezîrê Edeletê Komarê Tirkîya, Mahmut Esat Bozkurtî bîyarîme re xo vîrî, ” Ma zo-zo yî hal kerdî, endî dore ama lo-lo yan“ (yane ma mesela Armenîyan “hal” kerde, nika kî dora Kurdana) vano. Ancîya, Mahmut Esat Bozkurtî jû qesa xo de eşkera ”Tirkîya de jû heqa şarane kemîyan esta, a kî, ma tirkan re koletî û xizmetkarîya “ vano.
Se ke zanîno, verba na politîkaya tekpereste de, bitaybetî Kurdan reaksîyonê girsî musnayî. dewleta tekpereste kî verba ne reaksîyonan de vahşetê de xedar kerd.
Mehmet Bayraktar, ne babetî nîya îfade keno. “1921 de Qoçgirî de bi vehşetêde xedar bi hezaran însanî kîştî. 1925 de şex Seîdî serê dard we, îsyan kerd. dewletê verba nê îsyanî de ebi 16.teyaran hêrîşê îsyan kerdoxan kerd, bi hezaran însanî kîşîyayî û şex Seîd û hevalê dê Amed de amayî darde kerdene. Dewletê mabêyne sera 1925 û 1927 de, 15.500 kurdî qetl kerdî. Kurda verba nê qetlîaman de Agri-Zîlan de reaksîyone de girs musna û sere dardwe. Dewletê verba serê wedernayena Zîlanî, bi poncasûdi (52) teyeran hêrîşê ci kerd û gore çapemenîya tirkan hirîshezar (30.000) însanî qetl kerdî.“
Çime: Mehmet Bayrak, rojnameya Ö.Polîtîka/politik Art 21 Nisanê 2018 humare/sayi 238.
Biraştîye, wexto ke ma kronolojîyê qetlîamanê kurdan vejîme/binîvîsnîme, ci re bi hezaran ripelî lazime.
Se ke ma cor de qale ci kerdî bî, hem Serdestanê Împaratorîyê, hem kî Serdastanê Komarê Tirkîya, Dêrsîm di sebaban ra xo rê “taluke” dîyêne. Sebeb o jûyemîn, bawerîya xo Raya Heqî bîye, sebebo diyemîn kî kamîya Dêrsimî, etnîsîtêya Dêrsimî bîye. Ebivatîşê de bînî, netew dewleta Tirke bawerîya Dêrsimî Raya Heqî û Kurdîtîna Dêrsimî seba komarê xo û seba amoyexe xo, xo re “taluke” hesebnene. (Wexto ke ma raporane dewlete yê nimiteyan de nîya da, ne babetî zaf eşkera vînenîme.)
Zanîno, sereke Komarê Tirkîya “Dêrsîm kunerê de remîna, ci re amelîyat lazimo.!” vat bî jû qesekerdîşe xo de. Lîteratûre eskerîye de mana na çekuye eşkera wa. Xo ra serdastan plane xo yo stratejîk kî ne mantîqî sera formûle kerd û kerd dewra.
Gore ne planî, verba kurdan de sera 1921 de bi nameyê “Tedîp ve Tenkîl kanunu” yane “Qanune terbîye kerdîş û veng birnayîşî“ vet.
Dima kî, 1925 de “Planê îslah kerdena şarqî“ yane, “Şark ıslahat planı“ vet û 1926 ra dime xo re zê qanunê bingeyînî gurêna. No plan 28 made yo.
Armancê ne planê stratejîkî, Dêrsim tal kerdîş bî, Dêrsîm asîmîle kerdîş bî. Seba ke kurdîtîne û bawerîya Dêrsimija Raya Heqî xo re û komere xo re taluke dîyene û zê “kunera remine “ hesebnene, çare çîne bî gereke bîyamene “amelîyat” kerdene.
Îşte çi hêf ke serdestan sera 1934 de bi nameyê “Mecburî îskan kanunu“, “Qanune mecbur koçkerdîşî“, sera 1935 de kî ebi nameyê “Tuncelî Kanunu“ yane “Qanunê Tuncelî“, nêtê xo tam kerd eşkera û 1937-1938 de Jenosîdê Dêrsimî viraşt.
Qet şik çîno, ke Jenosîdê Dêrsimî, tarîxê Komarê Tirkîya de jenosîdê de xedar o. Serdestanê Komarê bi ne jenosîdî koka şarê Dêrsîmî arde. Derheqê jenosîdê Dêrsimî de xelî çî nîvîsîyayî. Lê mi go re heqîqatê Dêrsîmî, janê Dêrsîmî zon ardene de hona kî kemasîye esta. Meşte bero dewlete ke arşîvê xo kerdî ra, kam çi zano ma hona çi vehşeta, çi zulma, çi …….vînenîme/heşnenîme. Kam çi zano.?
Zanîno, 1938 de eskerî Dêrsim ebi tîyaran bombevaran kerdene. Muhsîn Batur, zê subayî sermîyanê ê bombevarane tîyaran bî. Orgeneral Muhsîn Baturî merdena xo ra raver ebi “Xatirate Mi “ jû kitab/purtik ê nîvîsnaybî. Orgeneral Îhsan Batur ê kitabe xo de, “… Elazîz ra tayê durî, le peşanê Xarpetî de ma çadirê xo kerdî ra,ordîgehê avan kerd. Wextê de kilmek ra dima, ma pertege ra dest kerd ra hareketî û nezdîye di aşmî „ Özel görev„ yane “vazîfo taybet” kerd. Wendoxi qusir de nîya mede re, Lê nê qismê cûyê xo şima ra nêvana. ( zerê di aşmî de çi qewîmîya şima de pare nêkena)” Henî aseno ke, orgeneral îhsan Baturî û hevalane xo Dêrsîm de çîyê zaf xedarî kerde.
Îşte sirrê jenosîdê Dêrsimî kî îta de wedardayîyo.
Nika persa esasîye nawa…: Gelo çira dewletê arşîvanê Dêrsimî ra nekena. Zê ke orgeneral Batur kî vano, gelo zerê ê di aşmî de çîyo ke amo kerdene çiko. Ya kî nîya bipersîme, gelo o sene zulimo amo kerdene ke orgeneral Batur bîle cesaret nêkeno vajo. Çiko, çiko…???
Endî çîye zaf rindek eşkera wo ke, heyanî ke arşîvê Dêrsîmî ra mêbene, ma jenosîde Dêrsimî tam nemusenîme.
Bêşik, terteleyê Dêrsîmî, zê hardlerz bî. Hênî aseno ke tesîrê na trajedîya zê tramvayê de xedarê bi sedseran dewam kena.
Gelo rojê dar û ber, dere û derxulayê Dêrsimî êne ra zon û ê zulîmî de çi qewîmîya, îna çi dî jû bi jû ma re ane ra zon.?
Kam çi zano, rojê kemer û kuç êno ra zon, “madem kî kalanê Dêrsîmî tersan û tramvaya xo sebeb ra cesaret nêkerd çîye nêvat û ê derd û kulî xo de berdî bine hardî, ma tek tek vanîme” vane û ê deja tek tek ma re kene eşkera.!!?
Kam çi zano.!?