AWIRÊ SEY RIZAYÎ

Ez dewe de ameya rîyê dinya. Heta hewt serrîya mi kî keyeyê ma dewe de bî. Serra 1993yî de seba ke mektebê ke dewanê ma de estbîy ameybî girewtene, ma û pîyê mi ez ruşnaya Xarpêt. Di amikê (emê) mi uca de ciwîyayêne (weşîya xo ramitêne). Ez ruşnaya leyê înan ke ez uca dest bi mektebî bikerî. A serre seba mi raşta kî (zî) xeylê çetine bîye, çike her çîyê Xarpêtî mi rê xerîb û xam bî. Dewe de her kes bi zonê (ziwanê) ma kirmanckî ya qisey kerdêne, la Xarpêt de bi tirkî ya. Dewe de mi her kes nas kerdêne, la Xarpêt de tenya çend mordemî (merdimî). Dewe de ez hetê hereketî ra wayîrê azadîya bêsîndorî bîya, mi ko û gêris, dere û derxane nêverdayêne. La Xarpêt de ez mehkûmê ê kuçeyî bîya ke keyeyê amika mi tede bî. Seba mi şanso jukek (yewten) o bî ke cîranê der û dormeyê amika mi kî kirmanc bîy. Înan verê ra dewanê Kurmeş û Devdirêj yê Dêrsimî ra koçê dewanê Koruk, Sun, Cabar û Mixi yê Xarpêtî kerdbî û zafane bi kirdaskî (kurmanckî) ya qisey kerdêne. Mektebo ke ez şîyêne ci de domanê tirkî kî estbîy. Reya verêne bîye ke mi tirkî nas kerdêne. Helbet o wext ma doman bîme û tirk çi yo kirmanc çi yo, ma nêzanitêne. Ma heme doman bîme û hende. La sîstemê perwerdeyî yê dewlete mîyan de hayî rê kamîya (nasnameya) xo bîyayîş, zaf herey (erey) nêkuno (nêkeweno). Tirêm (gelo) şima merex kenê ke senî?

Sinifa juyîne bîye, ma da-hîris wendekarî pira-pira nuştene û wendene musayêne. Hona ke mi dest bi mektebî nêkerdbî, pîyê mi herfî û nuştene musnaybî ra mi. Coka mamostaya ma sinife mîyan de eleqeyêdo xusûsî musnayêne mi. Aye zanitêne ke ez kirmanc a, dewij a. La seba ke ez ê domananê tirkanê sukijan (bajarijan) ra tepîya (apey) nêmendêne, aye mi ra zaf hes kerdêne. Amika mi zaf rinde bîye, mi ra zaf hes kerdêne. Herçend juyadê (yewêka) feqîre bo kî, ez domananê xo ra nêçînitêne we. Eke letikê nanî bidayêne înan, di letikî dayêne mi. La mi zaf bêrîya maya xo, waya xo, dewa xo kerdêne. Ez mekteb de tim berbayêne. Mi bêrîya sanikanê pîrike û lewpanayena kalikê xo kerdêne. Mi tim dua kerdêne ke wa meşte pîyê mi bêro û mi bero dewe.

Serra bîne (1994) adir nayî dewanê Dêrsimî ra, zafê înan vêsnayî. Dû û qîrayîşê miletî vejîya asmên ro. Şar mecbûr mend, keyeyê xo bar kerdî, şîyî xerîbîye. Hergu juyî (her yewî) xo eşt cayê, xo şana binê bextê. Helbet nê tofanî ra ma kî bara (para) xo gurete (girewte). Dedêdê (apêdê) mi verê ra keyeyê xo berdbî Manîsa, uca de gurêyayêne. Venga ma da, va bêrê Manîsa. Ma kî koç kerd şî. Yeno vîrê mi, ma ke otogarê Xarpêtî de seba otobuse pîtêne (pawitêne), barê ma ju doşege, ju orxan, ju balîşna û di telîsê kincan bî. Ez, ma û pîyê mi, waya mi û apêdê mi. Ma nîştî ci, ver bi “Xerb”î şîy. Ez zaf derg mekerî, ma qezaya Soma ya Manîsa de heşt serrî binê şertanê sextan de weşîya xo ramite. Pîyê mi karkerê înşaatan bî, maya mi kî karkera hêgayan bî. Keyeyê ma zêrzemînêk bî ke tede awe û destawxane çînîbîy. Baxçeyî mîyan de çirrê estbî, ma awa xo aye ra dekerdêne. Destawxane kî kuncikê baxçeyî de koxêk (kulubeyêk) bî, eke bî şewe ez zaf tersayêne şêrî ci. Mi waya xo ya ke mi ra serrê qij a hewnê şîrinî ra raweznêne. Mi bîyêne bajîyî (polî) ro, a xo dima kaş kerdêne, berdêne baxçeyî mîyan de kemerê ser o dayêne ronîştene. Heta ke ez vejîyêne teber, mi ewnîyayêne ke a kemere ser o hewn a şîya. Çîyê xirabinê ke ma seba kirmancîyên û elewîyêna xo dîyî kî wa nika vinderê.

Destpêkê serra 2000î de welatê ma de ceng nîsbeten sukût bîbî. Milet pira-pira agêrayêne dewanê xo, banê xo reyna viraştêne. Pîyê ma va “Ma yîme agêrîme, şîme welat.” La seba ke ez êndî resabîya çaxê lîse û Dêrsim de lîseyê rindî çin bîy, pîyê ma qerar da ke ma Xarpêt de ca bîme. Ey ez rew ra ruşnaya, mi xo qeydê lîseyêda rinde kerd. Amikanê (emanê) mi seba ma ban kîra kerd. Ma keyeyê xo ard Xarpêt. Lîseya ke mi tey wendêne merkezê suka (bajarê) Xarpêtî de bîye. Wendekarê kirmancî tede kêmî bîy. Lîseya kirmancan belî bîye, wendekarê kirmancî % 90 şîyêne uca. La perwerdeyê ucayî rind nêbî, aye ra mi nêwaşt uca de biwanî. Lîse de ez hêdî-hêdî hayî rê xo, kamîya xo, tarîxê xo bîya. Çike mabênê embazanê minê sinife û mi de ferqê eşkerayî estbîy. Xora însan dewrê xortanîye de kamîya xo ya fetelîno. Mi bala xo daye ser, mi pîlanê xo ra her çî pers kerdêne û înan se vatêne mi qeyd kerdêne. O wext ne rojnameyan de ne kovaran de ne televîzyon û radyoyan de kesî nêtewrayêne (nêewtanayêne) binuso yan vajo “kurd, kurdkî, ûsn”. Eke bivatêne, desinde (ca de) ê kesî ser o tehqîqat ameyêne viraştene. O wext Xarpêt de mi ju rojnameyo mengane peyda kerd, dêrsimijan vetêne: Dersim’de İklim. Zafê ci bi tirkî bo kî, tede di-hîrê pelgî (rîpelî) bi kirmanckî bîy. Mi o rojname her aşme hêrînayêne, wendêne, nuşte û fotografê ke mi ci ra hes kerd birnayêne. Mi xo rê defterê hêrînabî, fotografê dêrsimijan yê kanî ke mi peyda kerdî, zeleqnayêne pira. Mi o defter zafane xo de (dir) berdêne mekteb kî. Ge-gane mi çenteyî ra vetêne, musnayêne embazanê xo.

Mamostayêka ma estbîye, nameyê aye Muazzeze bîye. A kî xarpêtije bîye, qezaya Kebanî ra. Hende hêrsine bîye ke ma pêro ci ra tersayêne. Rojê ameye û va “Tenê karê mi esto, şima bêveng kitabê biwanê”. Mi kî o defterê xo vet, mi hêdî-hêdî pelgî (rîpelî) dêm dayêne. Mi dî juye ha wa mi ser o qaytê mi kena (ewnîyena mi ra). Mi kerd ke defterî wedarî, aye bi tirkî va “O kokim (kal) kam o?” Mi va “Sey Riza yo, mamosta.” Aye va “Sey Rizayo Dêrsimij?” Mi va “Ya.” Wendekaranê bînan kî heme xo çarna ma ro, goşî vît kerdî. Mi vatêne qey a do mi de bivajîyo, biqeherîyo. Ez pê rind zana ke hevalanê mi kî henî (wina) texmîn kerdêne. La (feqet) aye bi vengêdê nermî ya va: “Pîyê mi no dîyo.” Heyecanî ez gureta (girewta). Mi va “Senî dîyo, kotî dîyo?” Qiseyê aye hona vîrê mi der ê, aye va:

“O Dersim Hadisesi olduğu zaman, burada Elazığ’da herkes çok korkmuş. Epey sürmüş. Sonra bir gün Dersimli Seyit Rıza Erzincan’da yakalandı, demişler. Yakalayınca, oğluyla beraber Kemah tarafından Keban’a getirmişler. Keban’da insanlar hükümet konağının önünde toplanmış. Seyit Rıza’yı görecekler. Öyle ya, onca zaman gazetelerde, radyolarda haberlerde adını duyuyorlarmış. Acaba nasıl bir canavar diye merakla bekliyorlarmış. O zaman babam yeni evliymiş, o da gitmiş. Babam anlatırdı. Kızım derdi, konağın kapısı açıldı içerden uzun boylu, zayıf, uzun aksakallı bir ihtiyar çıkardılar. Üstünde Dersimliler’in kıyafeti vardı. Oğluyla onu kollarından birbirlerine kelepçelemişler. Oğlunun bir kolu da sargılı, yaralanmış. O zamanlar böyle isyancıları yuhalardı halk, onlara tükürürdü, onlar da başlarını öne eğerlerdi. Bu yaşlı adam çok heybetliydi, başı dimdik yürüdü. Her kesin de gözünün içine bakıyordu. Çok mazlum bir yüzü vardı. Kimse bir şey demedi. İkisini de alıp Mezire’ye götürdüler, derdi.”

(Wextê ê Hedîseyê Dêrsimî de, tîya de Xarpêt de milet zaf tersayo. Hedîseyî xeylê dewam kerdo. Pey do rojê xebere vila bîya, vato Sey Rizayê Dêrsimî Erzingan de ameyo pêguretene. Pêguretene ra tepîya, o bi lajê xo ya pîya hetê Kamaxî ro ardê Keban. Şarê Kebanî seba ke Sey Rizayî bivênê verê Qonaxê Hukumatî de ameyê pêser. Neke, miletî hendê zeman rojnameyan (qezentayan) de, radyoyan de name hesno, vato bivênîme hele senî gonîwer o? O wext pîyê mi newe zewecîyayî bîyo, o kî şîyo. Vatêne, çêna mi kêberê qonaxî bî ya, ci ro kokimodê derg û zar o rîsipî vet teber. Kincê dêrsimijan pira bîy. Lajî bi ey ra bajîyan (polan) ra girêdabî jubînî. Yê lajî bajîyêdê xo kî pîştbî, dirbetin bî. O wext miletî îsyankaranê nîyanênan ra xeberan vatêne, tu be ci kerdêne. Înan kî vileyê xo kerdêne çewt. O camêrd zaf heybetin bî, sereyê xo berz kerd û wertê miletî ro vêrd ra. Eyî seyrê lîlîka çimê însanî kerdêne. Îfadeyêdo mazlûm rîyê ey ra bî. Kesî taba (çîyêk) nêvat. Hurdîmenî (her di) guretî berdî Mazira Xarpêtî.)

Aye ke qiseyê xo qedênayî, sinife de bêvengîyêka mutlaqe estbî. Çend deqqeyî veng nêgina kesî ro. Sereyê mi kî hêdî-hêdî bî berz û mi qaytê lîlîka çimê mamostaya xo kerd. Mi dî çimê aye bîyê buxin. Embazî kî xayîs bîbîy. Texayulê awiranê Sey Rizayî hewtay serrî tepîya bi çend qiseyan a ma pêro girewtîbî binê bandora xo.

Ugur Sermîyan

01.01.2016 Dîyarbekir