Dayîşşinayîşî Kitabî

Munzur Cem, Veng û Hesreta Herde Dewrêşî Vate, 2020 (525 rîpelî)

Ugur Sermiyan'

Kitabê Munzur Çem î yo pêyên bi nameyê "Veng ü Hesreta Herde Dewreşî"

Weşaxaneyê Vateyî ra weşaniya. Nê kitabî de nusteye nuştoxi ye ke seranê 1970an ra heta nika weşananê cîya-cîyayan de weşa¬nîyayê, ca gênê. Ma eşkenê vajê wendişê nê kitabî ra tepîya, wendoxî eşkene fam bikerê ke Munzur Çem çi kes o, ey cuya xo çinayî ser o awan kerda, çinayî ser o xo ver dayo.

Nê hetî ra kitab sey encamê cuya birêz Çemî yo.

Kitab bi "Vateyê Verênî" dest pê keno ke tede nuştox qalê prosesê pêardiş, vurinayîşane nuşteyanê xo û armancê nuştişe ne kitabî keno. Dima nuşteyê xo yê bi nameyê "Derheqê Nuştoxîya Mi de" de, ma domanîya ey ra dest pê kene û derheqê cuya ey de benê wayîrê zanayîşî. Seke bi xo zî nuşto, eleqeyê ey bi ziwanê ey û tepîya hewesê eyê nuştişî wextê domanîye ra nat estbîyê. Wexto ke ci ra pers beno eke bi pîl o do bibo no domane dewe vano "nuştox". Goreyê e wext û şertan,

bira no waştişê ey derheqê şexsîyetê nuştoxi de fîkrêk dano wendoxan. Semedo ke îmkanî bes nênê, Munzur Çem xey1ê erey dest bi mektebî keno û bi zeka û xebatkarî ya xo embazanê xo ye wendekaranên ra vîyareno û Kolejê Tenduristîye yê Erziromî de heqê wendişî qezenc keno. Nuşteye ey o verno ke o bi tirkî derheqê seit ü mercanê Koleje Tenduristîye de nuseno, rojnameye "Hürsöz" î de neşr beno. No nuşte bala xeylê kesan anceno. Goreyê vatişê nuştoxî "nuştişî ver tersê rastê belayan ameyişî" reya verêne bi nê nuşteyî keweno zerîya ey. Dima herçiqas rojnameyan de bi tirkî tayê kuncikan de çend nuşteyanê bînan binuso zî, nuştoxîya eya bi kirmanckî (zazaki) hema-hema serra 1977î de bi nuşteyanê eyê rojnameyê

Roja Welatî ye beîmzayan dest pê keno. Ne nuşteyê eyê bi kirmanckî ye verênî

derheqê folklorî de benê. Nê tarixê ra dima Munzur Çem heta roja ewroyêne bi îstîqrar nuseno. Helbet verî ra nat weşanê kurdan, çi sîyasî çi kulturî bibê, tim binê zorbazîye mendê û coka emrê zafê înan kilm bîyo. Nê semedî ra Munzur Çem zî serranê 1970an de, ke nê serrî hetê sîyasetî ra xeylê hengameyin benê, weşananê cîya-cîyayan de babetanê kultur, folklor, tarîx, polîtîka, sosyolojî, bawerî ûsn sere o nuseno. Semedanê şert û mercanê sîyasetê ê wextî ra ey bi nameyê xo yê fermîyî (Hüseyin Beysülen) ney, mecburane bi naznameyan nuşto. Tayê naznameyê ke ey nuşteyê xo pê nuştê nê yê: Munzur Çem, Ahmet Taş, Hüseyin Toprak, Mîrzalî Çimen, Bavê Şîlan, B. Şîlan. Süleyman Dilan, S. Dilan, Dewrêşê Mîrza.

Zaf nuştoxî bi kitabanê xo êne naskerdene, çike kitab bi xo berhemêk o çiman ver de û wendox eşkeno xo bi ey resno. Munzur Çemî zî xeylê kitabî nuştî. Merdim ewro zî eşkeno ê kitaban peyda bikero. La nuşteyê ke nuştoxêk weşanan cîya-cîyan de perîyodîk nuştê? Wendoxî nêeşkenê xo biresnê hemeyê nuşteyanê winasîyan, bitaybetî eke ê nuşteyî weşananê qedexekerdeyan de bêrê weşanayene. No kitab, nê hetî ra venganeyêk derheqê fîkranê Çemî yê aktuelan pir keno. Çiko nuşteyî goreyê qewimîyayîşanê rojneyan nuştê, coka nê nteyî wexto ke ameyê nuştişî, fîkrêk, mesajêk dayo wendoxan û raya pêroyîya kurdan. Ewro zî nê seba wendoxan hetê vîrê tarîyîyî ra muhîm ê, bitaybetî seba ciwanan.

Munzur Çem kitabê xo de çend babetan ser o nuseno. Înan ra yew fîkrê neteweperwerîya kurdan a. Ma eşkenê vajê ke no fikir, seba ey sey çimeyê enerjî û xebitîyayîşî yo. Nuştox hema.hema heme meseleyê ke ser o nuşteyêk nuşto, înan de îcabê netewperwerîya kurdan ser ovinderto; kamî, zwan, kultur û welatê kurdan ser ofîkrê xo fîkrê kerdê. Bi nê helwestî ya girêdaye, ey giranîye daya çîyanê ke ê kurdan miletanê bînan ra cîya kenê, kenê “xo”. Coka ziwan nê babetanê bingeyînan ra yew o. Çemî bi kirmanckî (zazakî) ferhengêk. Kitabê musnayîşê kirmanckî, romanêko bîyografîk, kitabe arêdayîşanê folklorî nuştê. La çîyo ke bala ma anceno û ma nuştayanê nê kitabî de vînenê o yo ke ey derheqê rastnuşî de xebatanê aktuelanê wextê xo de zî sey redaktorêk xebitîyayo, deyîrbazan ra heta rojnamegeran zaf kesî derh eqê rastnuştişê kirmanckî de îqaz kerdê, înan rê na mesela de rayberîye kerda. Na redaktorîya ey tean hetê ziwanî û rastnuştişî ra zî nêbîya. Ey verba asîmîlasyonê erjanê kurdanê kirmancan de (bitaybetî înanê Dêrsimî de) hertîm teqîbi ser o bîyo, xeletanê biqesd yan zî bêqestan rê ver vejîyayo, pawitoxîya erjanê millet, welat û kulturê xo kerda. Reyna kitab de çîyêna yo ke bala wendoxî anceno o yo Munzur Çem, çi pozîtîv çi negatîv, rexneyan bikero zî pêynîye de tim teşwîkkerdişek esto seba xebatanê ziwanî. Seba xebatkarêkê ziwanî zî çîyêko zaf muhîm o ke yew esto ke nê xebatanteqîb keno. Qaso ke ma kitabî ra fam kenê, fonksîyonekê nuşteyanê birêz Çemî zî no bîyo.

Nuqteyêda bîne zî sîyaset o. Semedo ke Munzur Çemî mensubê miletêkê bindestî yo û endamê rêxistinêka kurdan bîyo, ey xeylê nuşteyê sîyasîyî zî nuştê. Nê nuşteyan ra merdim fam keno ke nuştox, caran sîyasetîra dûrî nêkewto û heme meseleyê ke kuedî eleqeder kenê, înan ser o nuşto. Nuştayanê eyê sîyasîyan de temaya bingeyîne neteweperwerîya kurdan a. Helbet sîyasetî ra ber, meseleyanê tarîxîyan ser o zî nuseno, çimeyanê tarîxîyan ra xeylê melumatan zî dano. Çike problemê ewroyênî zakê xeta û xeletîyanê vizêrî yê. Kitabê Munzur Çemî de babetêka bin a muhîme zî bawerîya Raya Heqî ya.

Raya Heqî, yan zî elewîyan kurdan, dînê hema-hema nêmeyê kirmancan (zazayan) o. Munzur Çem zî keyeyêkê elewîyî ra êno. Kurdanê elewîyan, çi kirmanc (zaza) çi kirdas (kurmanc), ser serrî verî dînê xo bi ziwanê xo ramitêne. Terteleyê Qoçgîrî (1921) û yê Dêrsimî (1937-1938) ra pey, kurdê elewî tena hetê ziwanî ra ney, hetê bawerîye ra zî binê hêrîşanê asîmîlekeran de mendî. Semedo ke mabênê dînê înan û ziwanê înan de têkîlîyêka organîk esta, verba asîmîlasyonê bawerîya kurdanê elewîyan de vindertîş, eynî wext de verba asîmîlasyonê kamîya mîllîye de û asîmîlasyonê ziwanî de vinderş o zî. Munzur Çem bi na kîşmendîye nuşteyanê xo yê nê kitabî bikero, bi nimûneyanê konkretan teşebusanê asîmîlasyonî îfşa keno, înan puç vejeno.

Reyna ma nê kitabî ra musenê ke Munzur Çemî seba miletê xo xebata lobîyî zî kerda. Ey seba le şaranê dinya yê bînan rewşa kurdan ra hayîdar bikero, mektubî nuşte û şawitê kombîyayîş û dezgeyanê mîyanneteweyîyan. Warê dîplomasî û xebata lobîyî, ê çend waran ra yew bî ke kurdî tede heta nika sist mendê. Nê fealîyetê ey zî delîl ê ke nuştox meseleyê kurdan ser o çiqas şumûlî fikirîyayo. Eke kurdan seba heqanê xo verî ra nat hîna bi cidîyetî nê warê dîplomasî û lobîiyî hende veng (tal) meverdêne, beno ke ewro reştîbîyî yewêna merhele. Na babete ser o zî nê kitabî de xeylê dersî estê seba wendoxan.

Cundaya 1980î ra dima xeylê entellektuelê kurdan mecbur mendî ke welatê xo terk bikerê û zafê înan xo bi hezar zehmetîyan resnayî welatanê Ewropa.

Nê kurdan ê welatan de xo rê firsend dî ke bi kamîya xo hawayê îlmî ziwan û kulturê xo ser o bixebitîyê. Dime ê ameyî pêser, kom bîyî, înan dest bi xebata komkî kerd û seba ziwanê kurdkî bingeyê verênî ser o kemerî nayî kemeran ser. Nînan ra di nimûneyî; Komîsyona Kurmancî û Xebate ya Vateyî yê. Tayê kurdê kirmancî (zazayî) yê ke semedê darbeya 1980î mecbur mendî û şîyî Ewropa, serra 1996I de Swêd de ameyî têlewe û înan grûbêka xebate ya bi nameyê „Vate“ yî ronaye ke qeydkerdîş û standardîzasyonê kirmanckî (zazakî) ser o bixebitîyo. Grûbe ê tarîxî ra nat xebatanê xo domnena. Munzur Çem zî ronayoxanê na grûbe ra yew o û heta roja ewroyêne bi keda xo grûbe mîyan der o. Kitab dederheqê prensîb û xebatanê na grûbe ser o zî xeylê nuşte û melumatî estê. Nê nuşteyan de seba kesanê ke kirmanckî (zazakî) ser o xebitîyêne, tecrubeyan kedkaranê verênan estê.

Coka ez bi xo seba averberdişê kirmanckî nê tecrubeyan ra zaf îstifade kena û înan zaf muhîm vînena. Na babetan ra ber beşêkê nê kitabî de nuşteyê aktuelî yê bînî estê ke merdim nînan ra fam keno ke kirmanckî (zazakî) seba nuştoxî hobîyêk nîyo. O heme waranê cuye bi ziwanê xo tehmneno. Fîkîr û hîsanê xo bî nê ziwanî dano teber. No zî musneno ma ke eke merdim biwazo û bixebitîyo, no zwan qîymê hema waranê cuye keno. Seke ma cor ra zî vatbî Munzur Çem neteweperwerêkê kurdan o. Eleqeyê ey bi kurdan heme cayan esto. Têkiliyê ey bi kurdanê dewletanê bînan zî baş ê. Sey nîşaneyê naye kitabî de şeş hebî nuşteyê bi kirdaskî (kurmanckî) zî estê.

Sey qala pêyne, ma eşkenê yajê ke no kitab erjano bêro wenden. Tarîxê ma de xeylê kedkaranê kurdkî firsend nêdîyo ke bi xo binusê înan se kerd, çi borzal kerdo derheqê hendayê hendayê waranê cîya-cîyayan de. Serdetan bi serran atmosferêkê asîmilasyonî yo winayên viraşto ke mezgê îsanê ma de, însanê ma bawerîya xo bi ziwanê xo vîndî kerda, vanê “bi kirmanckî her çî nêbeno“. No kitab mesajêk o. delîlêko ganî (cande) yo seba Inan ke vano eke ma biwazê û ser o bixebitîyê „bi kirmanckî zî her çi ra ber girewto, mezgê xo pê mird kerdê û serra ke êna seba aye zî ma ci ra tovê xo abirnayo.