KITABÊ “VENG Û HESRETA HERDÊ DEWRÊŞÎ” YÊ MUNZUR ÇEMÎ SER O
Ugur SERMÎYAN
Kitabê Munzur Çemî yo peyên bi nameyê “Veng û Hesreta Herdê Dewreşî” weşanxaneyê Vateyî ra weşanîya. Nê kitabî de nuşteyê nuştoxî yê ke serranê 1970an ra heta nika weşananê cîya-cîyayan de weşanîyayê, ca gênê. Ma eşkenê vajê wendişê nê kitabî ra tepîya, wendoxî eşkenê fam bikerê ke Munzur Çem çi kes o, ey cuya xo çinayî ser o awan kerda, çinayî ser o xo ver dayo. Nê hetî ra kitab sey encamê cuya birêz Çemî yo.
Kitab bi “Vateyê Verênî” dest pê keno ke tede nuştox qalê prosesê pêardiş, vurînayîşanê nuşteyanê xo û armancê nuştişê nê kitabî keno. Dima nuşteyê xo yê bi nameyê “Derheqê Nuştoxîya Mi de” de, ma domanîya ey ra dest pê kenê û derheqê cuya ey de benê wayîrê zanayîşî. Seke bi xo zî nuşto, eleqeyê ey bi ziwanê ey û tepîya hewesê eyê nuştişî wextê domanîye ra nat estbîyê. Wexto ke ci ra pers beno eke bî pîl o do bibo çi, no domano dewij vano “nuştox”. Goreyê ê wext û şertan, bira no waştişê ey derheqê şexsîyetê nuştoxî de fîkrêk dano wendoxan. Semedo ke îmkanî bes nênê, Munzur Çem xeylê erey dest bi mektebî keno û bi zeka û xebatkarîya xo embazanê xo yê wendekaran ra vîyareno û Kolejê Tenduristîye yê Erziromî de heqê wendişî qezenc keno. Nuşteyê ey o vereno ke o bi tirkî derheqê şert û mercanê Kolejê Tenduristîye de nuseno, rojnameyê “Hürsöz”î de neşr beno. No nuşte bala xeylê kesan anceno. Goreyê vatişê nuştoxî “nuştişî ver tersê rastê belayan ameyişî” reya verêne bi nê nuşteyî keweno zerrîya ey. Dima herçiqas rojnameyan de bi tirkî tayê kuncikan de çend nuşteyanê bînan binuso zî, nuştoxîya eya bi kirmanckî (zazakî) hema-hema serra 1977î de bi nuşteyanê eyê rojnameyê Roja Welatî yê bêîmzayan dest pê kena. Nê nuşteyê eyê bi kirmanckî yê verênî derheqê folklorî de benê. Nê tarîxî ra dima Munzur Çem heta roja ewroyêne bi îstîqrar nuseno. Helbet verî ra nat weşanê kurdan, çi sîyasî çi kulturî bibê, tim binê zorbazîye de mendê û coka emrê zafê înan kilm bîyo. Nê semedî ra Munzur Çem zî serranê 1970an de, ke nê serrî hetê sîyasetî ra xeylê hengameyin benê, weşananê cîya-cîyayan de babetanê kultur, folklor, tarîx, polîtîka, sosyolojî, bawerî ûsn ser o nuseno. Semedanê şert û mercanê sîyasetê ê wextî ra ey bi nameyê xo yê fermîyî (Hüseyin Beysülen) ney, mecburane bi naznameyan nuşto. Tayê naznameyê ke ey nuşteyê xo pê nuştê nê yê: Munzur Çem, Ahmet Taş, Hüseyin Toprak, Mîrzalî Çîmen, Bavê Şîlan, B. Şîlan, Süleyman Dilan, S. Dîlan, Dewrêşê Mîrza.
Zaf nuştoxî bi kitabanê xo ênê naskerdene, çike kitab bi xo berhemêk o çiman ver de û wendox eşkeno xo bi ey resno. Munzur Çemî zî xeylê kitabî nuştî. Merdim ewro zî eşkeno ê kitaban peyda bikero. La nuşteyê ke nuştoxêk weşananê cîya-cîyayan de perîyodîk nuştê? Wendoxî nêeşkenê xo biresnê hemeyê nuşteyanê winasîyan, bitaybetî eke ê nuşteyî weşananê qedexekerdeyan de bêrê weşanayene. No kitab, nê hetî ra venganeyêk derheqê fîkranê Çemî yê aktuelan de pir keno. Çike nuştoxî nê nuşteyî goreyê qewimîyayîşanê rojaneyan nuştê, coka nê nuşteyî wexto ke ameyê nuştişî, fîkrêk, mesajêk dayo wendoxan û raya pêroyîya kurdan. Ewro zî nê seba wendoxan hetê vîrê tarîxîyî ra muhîm ê, bitaybetî seba ciwanan.
Munzur Çem kitabê xo de çend babetan ser o nuseno. Înan ra yew fîkrê neteweperwerîya kurdan a. Ma eşkenê vajê ke no fîkîr, seba ey sey çimeyê enerjî û xebitîyayîşî yo. Nuştox hema-hema heme meseleyê ke ser o nuşteyêk nuşto, înan de îcabê netewperwerîya kurdan ser o vinderto; kamî, ziwan, kultur û welatê kurdan ser o fîkrê xo îfade kerdê. Bi nê helwestî ya girêdaye, ey giranîye daya ê çîyanê ke ê kurdan miletanê bînan ra cîya kenê, kenê “xo”. Coka ziwan nê babetanê bingeyînan ra yew o. Çemî bi kirmanckî (zazakî) ferhengêk, kitabê musnayîşê kirmanckî, romanêko bîyografîk, kitabê arêdayîşanê folklorîkan nuştê. La çîyo ke bala ma anceno û ma nuşteyanê nê kitabî de vînenê o yo ke o xebatanê wextê xo yê aktuelan de rastnuştişî ser o zî sey redaktorêk xebitîyayo, ey deyîrbazan ra heta rojnamegeran zaf kesî derheqê rastnuştişê kirmanckî de îqaz kerdê, înan rê na mesela de rayberîye kerda. Na redaktorîya ey tena hetê ziwanî û rastnuştişî ra zî nêbîya. O verba asîmîlasyonê erjanê kurdanê kirmancan de (bitaybetî înanê Dêrsimî de) hertim teqîbî ser o bîyo, xeletanê biqesd yan zî bêqesdan rê ver vejîyayo, ey pawitoxîya erjanê millet, welat û kulturê xo kerda. Reyna kitab de çîyêna yo ke bala wendoxî anceno o yo ke Munzur Çem, çi pozîtîf çi negatîf, rexneyan bikero zî peynîye de tim teşwîqkerdişêk esto seba xebatanê ziwanî. Seba xebatkarêkê ziwanî zî çîyêko zaf muhîm o ke bizano yew esto ke nê xebatan teqîb keno. Qaso ke ma kitabî ra fam kenê, fonksîyonêkê nuşteyanê birêz Çemî zî no bîyo.
Nuqteyêda bîne zî sîyaset o. Semedo ke Munzur Çem mensubê miletêkê bindestî yo û endamê rêxistinêka kurdan bîyo, ey xeylê nuşteyê sîyasîyî zî nuştê. Nê nuşteyan ra fam beno ke nuştox, caran sîyasetî ra dûrî nêkewto û heme meseleyê ke kurdan eleqeder kenê, înan ser o nuşto. Nuşteyanê eyê sîyasîyan de temaya bingeyîne neteweperwerîya kurdan a. Helbet sîyasetî ra ber, meseleyanê tarîxîyan ser o zî nuseno, çimeyanê tarîxîyan ra xeylê melumatan zî dano. Çike problemê ewroyênî zakê xeta û xeletîyanê vizêrî yê.
Kitabê Munzur Çemî de babetêka bîn a muhîme zî bawerîya Raya Heqî ya. Raya Heqî, yan zî elewîyîna kurdan, dînê hema-hema nêmeyê kirmancan (zazayan) o. Munzur Çem zî keyeyêkê elewîyî ra êno. Kurdanê elewîyan, çi kirmanc (zaza) çi kirdas (kurmanc), se serrî verî dînê xo bi ziwanê xo ramitêne. Terteleyê Qoçgîrî (1921) û yê Dêrsimî (1937-38) ra pey, kurdê elewî tena hetê ziwanî ra ney, hetê bawerîye ra zî binê hêrîşanê asîmîlekeran de mendî. Semedo ke mabênê dînê înan û ziwanê înan de têkilîyêka organîke esta, verba asîmîlasyonê bawerîya kurdanê elewîyan de vindertiş, eynî wext de verba asîmîlasyonê kamîya mîllîye de û asîmîlasyonê ziwanî de vindertiş o zî. Munzur Çem bi na hîşmendîye nuşteyanê xo yê nê kitabî de qalê nê asîmîlasyonî zî keno û wazeno şarê xo verba nê asîmîlasyonî de hayîdar bikero, bi nimûneyanê konkretan teşebusanê asîmîlasyonî îfşa keno, înan puç vejeno.
Reyna ma nê kitabî ra musenê ke Munzur Çemî seba miletê xo xebata lobîyî zî kerda. Ey seba ke şaranê dinya yê bînan rewşa kurdan ra hayîdar bikero, mektubî nuştê û şawitê kombîyayîş û dezgeyanê mîyanneteweyîyan. Warê dîplomasî û xebata lobîyî, ê çend waran ra yê ke kurdî tede heta nika sist mendê. Nê fealîyetê ey zî delîl ê ke nuştox meseleyê kurdan ser o çiqas şumûlî fikirîyayo. Eke kurdan seba heqanê xo verî ra nat hîna bi cidîyetî nê warê dîplomasî û lobîyî hende veng (tal) meverdêne, beno ke ewro reştîbîyî yewêna merhele. Na babete ser o zî nê kitabî de xeylê dersî estê seba wendoxan.
Cuntaya 1980î ra dima xeylê entellektuelê kurdan mecbur mendî ke welatê xo terk bikerê û zafê înan xo bi hezar zehmetîyan resnayî welatanê Ewropa. Nê kurdan ê welatan de xo rê firsend dî ke bi kamîya xo bi hawayê îlmî ziwan û kulturê xo ser o bixebitîyê. Dima ê ameyî pêser, kom bîyî, înan dest bi xebata komkî kerd û seba ziwanê kurdkî bingeyê verênî ser o kemerî nayî kemeran ser. Nînan ra di nimûneyî; Komîsyona Kurmancî û Grûba Xebate ya Vateyî yê. Tayê kurdê kirmancî (zazayî) yê ke semedê darbeya 1980î mecbur mendî û şîyî Ewropa, serra 1996î de Swêd de ameyî têlewe û înan grûbêka xebate ya bi nameyê “Vate”yî ronaye ke qeydkerdiş û standardîzasyonê kirmanckî (zazakî) ser o bixebitîyo. Grûbe ê tarîxî ra nat xebatanê xo domnena. Munzur Çem zî ronayoxanê na grûbe ra yew o û heta roja ewroyêne bi keda xo grûbe mîyan der o. Kitab de derheqê prensîb û xebatanê na grûbe ser o zî xeylê nuşte û melumatî estê. Nê nuşteyan de seba kesanê ke kirmanckî (zazakî) ser o xebitîyêne, tecrubeyê kedkaranê verênan estê. Coka ez bi xo seba averberdişê kirmanckî nê tecrubeyan ra zaf îstifade kena û înan zaf muhîm vînena.
Na babetan ra ber beşêkê nê kitabî de nuşteyê aktuelî yê bînî estê ke merdim nînan ra fam keno ke kirmanckî (zazakî) seba nuştoxî hobîyêk nîya. O heme waranê cuye bi ziwanê xo tehmneno, fîkîr û hîsanê xo bi nê ziwanî dano teber. No zî musneno ma ke eke merdim biwazo û bixebitîyo, no ziwan qîymê heme waranê cuye keno. Seke ma cor ra zî vatbî Munzur Çem neteweperwerêkê kurdan o. Nê semedî ra eleqeyê ey bi kurdanê heme cayan esto. Têkilîyê ey bi kurdanê dewletanê bînan zî baş ê. Sey nîşaneyê naye kitabî de şeş hebî nuşteyê bi kirdaskî (kurmanckî) zî estê.
Sey qala peyêne, ma eşkenê vajê ke no kitab erjeno bêro wendene. Tarîxê ma de xeylê kedkaranê kurdkî firsend nêdîyo ke bi xo binusê înan se kerdo, çi borzal kerdo derheqê hendayê waranê cîya-cîyayan de. Serdestan bi serran a atmosferêkê asîmîlasyonî yo winayên viraşto ke mezgê însanê ma de, însanê ma bawerîya xo bi ziwanê xo vîndî kerda, vanê “bi kirmanckî her çî nêbeno”. No kitab mesajêk o, delîlêko ganî (cande) yo seba înan ke vano eke ma biwazê û ser o bixebitîyê “bi kirmanckî zî her çî beno”. Bitaybetî seba ciwananê ewroyênanê ke bi kirmanckî eleqedar benê. Reyna no kitab seba mi şexsê birêz Munzur Çemî de sey bezreyêk o. Seke ma par ci ra ber girewto, mezgê xo pê mird kerdo û serra ke êna seba aye zî ma ci ra toximê xo abirnayo.