Kurdan Mîyan de Cayê Gaxanî,  

Îbrahîmê Xaşxaşe

Gaxan roşanêde fîraz ao û xelî bawerî û kulturan de ca gureto. Gore tayê nuştoxan, mabênê Gaxan û roşana Zerduştîyan Gahanbarî de tekîlîye esta. Aye ra Gaxanî bene resnenê Zerduştîyan. Tayê çimeyî kî bene resnenê Mîtraîzmî. (cîgêrayoxo nuştox Munzur Çem maqaleya xo ya “Bawerî û Kulturê Ma Kurdan de cayê Gaxanî “ sernameyîne de, hîra hîra bahse na mesela keno. M.Çem cayê na maqaleya xo de vano kê,

“...Merdim ke tarîxê roşanê zerduştîyan „Mîdyarim“î ano verê çiman, bese keno vajo ke têkilîya nê roşan û Gaxanî yewbîn ra esta. Gaxanî kurdan û xrîstîyananê ortodoksan eynî dem dero ke no kî 13 rojî yê katolîk û protestanan ra dime yeno. Goreyê serrnameyê mîladî 6ê aşma yewine yo.

...tayê çimeyî, nê roşanî peyser benê resnenê mîtraîzmî. Roja fîrazkerdişê Noelî 25ê aşma kanûn a. La na roje, xrîstîyanênî ra ra-ver sey rojbîyayîşê Mîtrayî ama qebulkerdene. Tawo ke mîtraîzm Împaratorîya Roma de beno dîno resmî, 25ê asma 12yîne kî sey roşnêde resmîyî yeno fîrazkerdene”. 

Derheqê  “bingeyê (tarîxê) gaxanî” de cîgeroyoxan û tarîxnasanê kirmancan mîyan de no krîtîk hona kî dewam keno.  Roşanê gaxanî sera cîgêrayoxo nuştox M.Çem, nîya dewam keno, “ Xiristîyanan de tarîxê ne roşanî şono reseno Hz.Îsa yî. Xristîyanî ê sey rojbîyayîşê pêxamberê xo qebul kene.”  Gaxan, kurdanê sunîyan mîyan de çiqas ke tayê cayan de berone fîraz kerdene kî, ma zanîme kê, xêylê hereman de tesîre îslamîyetî û asîmîlasyonê serdestan sebeb ra çi hêf ke hama-hama vîndî bîyo.Yarsanî (Kakayî) kî hîre rojî rojê cênê dima kî roşanî fîraznene. Kurdanê êzdîyan mîyan de namê gaxanî “êzî” yo. Kurdî na roşane ra, tayê cayan de kalê gaxanî, tayê cayan de kalo, tayê cayan de kalik, tayê cayan de sernewe û tayê cayan dekî sersal vane.

Gaxan, bi taybetî tewr zêdêrî kurdanê elewîyan mîyan de candar êna cûyene û fîraznayene. Ne roşanî de elewîyanê kurdan mîyan de cem kî êno giredayêne. Gaxan elewîyanê kurdan mîyan de 21yê qanunê wo kê giredayîne 22 yê qanunê beno, de dest keno ci. Hîre rojî roje êno guretene, mîyazî êne vila kerdene û 25ê qanune de kî roşan êno fîraz kerdene.

(Dest pê kerdîşê gaxanî ra heyanî hewtemalo pîl/newroze, zê “rojê bimbarekî” ênê hesebnayene. Bi vatîşê de bîn roşanê gaxanî, demî beno resneno Xizirî “rojanê Xizirî”, “rojê Xizirî” şone resene hewtemalo pîl-newroze. Ne aşman û rojanê bimbarekan de, Murşîdî, Pîr û Reberî talibanê xo zîyaret kene, Cem gire dane. Misayib û kewrayî, cîranî jûbînî zîyaret kene. Kesê ke zewecîye û xana ra şîye tewer (Amikî û wayî ) ci re xelatî êne guretene û êne zîyaret kerdene. Bi vatîşê de bîn, qomî mîyan de ne aşman ra “aşmê haştîye” kî vajîno. Çimke, Murşît û Pîran ke talibanê xo mîyan de Cem gire da, problemanê xo kî çareser kene.  Kilmekî, ne aşmanê bimbarekan de Cemê gaxanî û Cemê Xizirî  probleman çareser kerdîş de rolê haştîye û biratîye kay kaykene.)

Zê kê corde kî qalê ci kerd bî, gaxan 21yê aşma qanune de dest keno ci. Seba ke rîtuelane gaxanî bîyare ca, Kalik, Fatike û jû Torbewan wazîfe cênê. Kalik (Kalê Gaxanî) kalêde herdîş sipeyîno, Pîştîya kalikî de turik, destê ê de kî çogane esta. Fatike cenîya kalîya, gore kalî ciwanera. Torbewan kî mordemêde ciwan û xurt o. (Seba kê çîmîyo ke êno aredayene pîştî kero, mordemêde xurt wazîfe cêno).
<>Gore tora, Kalikê Gaxanî, turikê xo erzeno pîştîya xo ser, Fatike cêno û bi torbewanî çeyê bi çeyê cêrene. Hetê ra vîjdanîya sera neweyê dane qomî, hetê ra kî çîmîyê werî are dane. Demê cerayîşî de, xortî dormê Fatike de ênê-şonê û dest erzêne ra ci. Kalik seba ke Fatike bişevekno, ebi gapola/ çogana xo domanan û xortan fîno dûrî. No rîtuel hetanî şande roşanî dewam keno. Demê cêrayişê Kalik û fatike de, cîya cîya vateyê tradîsîyonelî vajîne.

---

Jû nimûne:   

Serê sere, binê sere,

Kalik nawo no çêver de amo zerre,

Xizir! çimê kesî pêy de meverde.

Eynî vengdayîş kirdaskî de kî esto:

Serê salê, binê salê,

Kalik hate vê malê,

Eger ve tiştên zaf dan,

Xizir lawekî bide bûkâ malê”

Şandê gaxanî/sera newîye de êndî wext amo, Kirmanca rojê xo gurewto, mîyaz/pêsare xo kerdo vila. Jû çeyê de êne pêser, çîyê werîyê ke Kalik û fatike arê de ra, tayê feqîra rê vila kene, tayê ra kî  wer kenê hazir û ebi coşêde xurt kêfweşîye kenê û gaxanî fîraznenê.

Îta de ma gereke jû heqîqate kî bîyame çiman ver. Zanîno seranê 1960 ê ra tepîya kurdanê elewîyan kî qelfê bi qelfê koçê şeheranê Tirkîya û metropolanê ewrupa kerd. Rojê ame dewê xo bî tip û tal. Îta de çîyo xirabin oyo kê, seba kê harde xo ra visîyayî, zonê xo ra, kultur û bawerîya xo ra kî visiyayî. Tayê bine tesîre îslamîyetî de mendî, tayêna kî bi sîstemê oto qontrolî xo bi xo asîmîle kerd.

Bi raştî, wexto kê ma nîya da zaf balkeş vînenîme kê, nika rewşa kurdanê elewîyan qêt rind nîya. Roşanê gaxanî jû numine yo. Çi hêf kê, nika şeheran/şarîstanan û metropolan de, zê zon û bawerîya xo raya heqî, kulturê xo kî vîndî kerdo. No proses ekê ebi na qeyde dewam bikero, gaxan seke kurdanê sunîyan mîyan de bî vîndî, têyna zê kulturî êno hesebnayene, beno kê kurdanê elewîyan mîyan de kî vîndî bo.

Mi gore rojê a roja! Ewro gere kê roşnvîr, entelektûel, sîyasetmedar, dezge, rexîstîn û partîyê kirmancan/kurdan na heqîqate bije re çiman ver û hembere çerxê asîmîlasyonê bêbawî de mîllî bifîkrîye û gaman berze. Zobîn rojê bi rojê xo bi xo permelînîme û helînîme.

Zanîno, netewan mîyan de hîsê mîlî zaf muhîme. Wexto kê ma na nuxte ra nîya da vînenîme ke, rumetê kultur û tarîxîyê kê netewan mîyan de bale komelî, bale domaman ancene û role de zaf muhîm kay kene, roşane.  Roşani, mabeyne az û uzê komelî de pirde. Bi vatîşe de bîn, roşanî mabêne demê vîyarteyî û demê amayoxî de hafiza komelane. Yane komelî bene korîdore tarîxî de fetelnene seba uzê ê re bene eynike. Jû şarî ke kultur û zonê azê xo nêresna uzê xo, beno vîndî.

Seba kê amoyexê ma sera role esasî kay kene û estbîyayîna ma giredayîye zon, bawerî û kulturê ma wa, gereke her şexsîyet û her dezgê ma gereke na derheq de xo vazîfedar bihesebno.

Ez hevî kena roje Xizir xeyma sîyayê xo sera erzeno û ne çerxê asîmîlasyonê bêbawîyo ke ma reno ra, ceno û pirtleyî keno. Ez bêomid nîyane. Rojê êna kê textê tarîtîne, qesrê şewşewokan û hukmê tarîtîna Nemrudan rijîna de û kuna bine hukmê roştîye. Sera 2020ê de hetê ra herbî, hetê ra feqîrîrîyê, la hetê ra kî kambaxa covîd-19ê (corona) însanî helaq kerdî û na erdnîgara ma perûperîşan kerde. Ma xêlî nas û dostê xo yê nazikî vîndî kerdî. Gaxan de çeraxo kê fînîme ta/pa, wa na tarîtîne rê bibo çeraxê roştîye, wa ma re haştîye û can weşîye bîyaro.

Gaxanê şima peroyînan fîraz bo.

Îbrahîmê Xaşxaşe