ZİWAN Û KULTURÎ SER O MA RÊ STRATEJÎYÊDE NETEWEYÎ LAZİM O.

Roportaj
Mi demê ra raver, derheqê kar û gureyê Grûba Xebate ya Vateyî û rewşa kirmanckî (zazakî) de Munzur Çemî ra çend persî pers kerdî. Persê Zerya û cewabê M. Çemî cêr ê.

Zerya Zagros

Gruba Vate, serra 20. der a. Nî serran mîyan de, serva ravêrberdena kirmanckî xeylê gureyê ercîyayî ameyî ramitene. Badê 20 serran dirûme kirmanckî çitur aseno?

Rewşa kirmanckî tayê hetan ra goreyê 20 serrî ra raverî başêr a. Nê 20 serranê peyênan de mîyanê kurdan de ziwan û muhîmîya ziwanî ser o zaf ame qiseykerdene û nuştene. Şar, no derheq de heşar bî, êdî perse tayena rind nas keno.
Heto bîn ra no dem de bi kirmanckî weşangerîye kî xeylê raver şîye. 20 serrî ra raver bi kirmanckî çend kitabî bî, çend kesan bi na lehçe nuştêne û wendêne, hetê rastnuştişî (îmla) û standrdkerdişî ra rewşa kirmanckî çitur bîye? Merdim tawo ke nê persan biperso û cewab bido, zaf eşkera vîneno ke nê serran de xeylê mesafe amo girewtene, kirmanckî raver şîyo.

Na ra tepîya vîzyonê Gruba Vateyî çik o, sima dê kamcîn beşî de gureyî biramê?

Bêguman, Grûba Xebate ya Vateyî heta ewro goreyê şert û îmkananê xo, seba raverşîyayîşê kirmanckî, seba çarserkerdişê problemanê ey çi ke destbere ra amo, peyser nêmenda kerdo. Ma vajîme sahaya rastnuştiş (îmla) terminoloji de gamê muhîmî estî. Kovara Vate hetanî ewro 46 hûmarî vejîya. Xo vîr ra mekerîme ke tarîxê ma de raya yewîna kirmanckî ser o bi no tore kar yeno kerdene. Labelê no derheq de karo ke bêro kerdene hîna zaf o. Xebata ziwanî seke merdim deryayê de ajne bikero, winî (henî) ya. Goreyê dil û hêza xo, çiqas bese kena, hende şona, asteng û sîndor çin o.
Verenîya Grûba ma de kî xebatêda derg û dilaye esta û ma do xo ver bidîme ke xizmeta ziwan û kulturê xo ra peyser memanîme. Seba amadekerdişê kitabanê perwerdeyî gamê hewceyî bêrê estene. Xebata weşangerîye raver şêro. Kirmanckî, radyo û televîzyonan de ewroyî rê zêde ca bigêro. Bi kirmanckî veng û vajî, tîyatro, sinema, muzîk, aktualîte û polîtîka, ekonomî, bibo parçeyêde heyatê şarî.

Verva kurmancî û kirmanckî, hona kî polîtîkayê asîmîlasyonî yê sîstemê hegemonî ramînê. Perwerdeyê bi ziwandê may hona kî red beno? Çayê dewlet perwerdeyê pirziwanî ra tersena?

No, hetê ra girêdayîyê îdeolojîye nasyonalîstanê tirkan û dewleta înan o. Ma pêro zanenîme, miletperwerîya tirkan bi karakterê rasîstîye maya xo ra bîya û demokrasî ra dûrî ya. Miletê ke tirk nîyê, dişmenîya înan, ruhê nê îdeolojî yo, dendikê ey o.
Heto bîn ra pratîk de kî bawerîya nasyonalîstanê tirkan bi xo çin a. Goreyê înan ke ziwanê kurdan bibo ziwanê perwerdeyî, hîsê welatperwerîye mîyanî kurdan de cande manenê û kurdî rojê nê rojê dewleta xo nanê ro/ronanê. No sebeb ra kî çi beno bibo; xoverdanê ke koletîye bi kurdan bidê qebulkerdene, înan asîmîle bikerê, bikerê tirk. Çiqas ewro sey taktîkî no derheq de tayê gamî yenê estene kî no nîno o mane ke dewlete asîmîlekerdiş û kiştişê kurdkî caverdo. Nê, no seba kolonyalîstanê tirkan hedefêde esasî yo.

Talukeyê çinbîyayîşê kirmanckî hona kî rameno. Goreyê to, dustê naye de kam ganî se bikero?

Xoverdayîşê ziwan û kulturî de di kemerê çengeyî estê:
1. Kurdî ganî heyato rojane de çiqas ke destebere ra yeno, hemberê asîmîlsyonî de xo ver bidê, ziwan û kulturê xo rê wayîr vejîyê û înan raver berê.
Mavajîme, çi beno bibo donananê xo de kurdkî qisey bikerê, înan banderê wendiş û nuştişê ziwanê dayike bikerê. Na xebate de seba domanan weşangerîye zaf muhîm a. Winî bibo ke domanê kurdan radyo, televîzyon û înternet de bi ziwanê dayîke programan temaşe bikerê û goş bidêne ser. Eynî çarçewa de kitabî, kovarî bêrê weşanayene; bi kilmîye, hewcedarîya domanan çinayî rê ke esta, yê berê kerdene. Xebata arêdayîş û standartkerdişî kî bê mabên ganî bêro ramitene. Kurdî, her hetê heyatî de ziwanê xo bixebitnê ûêb.
2. Esas xelasa ziwanî bi perwerde mumkîn a. Seba naye kî ganî hem nika ra hazirîya teknîkî bêro dîyayene hem kî pêlê xebata polîtîk bêro berzkerdene. Ma hetanî hetê sîyasetî ra ser mekuwîme, xebata ziwan û kulturî kêm manena, ziwanê ma bandura asîmîlasyonî ra nêxelesîno. Naye ra kî wet (dot), ziwan û kulturî ser o ganî mabênê kurdan de stratejîyêde neteweyî, plan û programê muşterekî bibê.

Dewleta tirkî nika wazena „zaza“ yanê xo virazo. Fikrê „Zaza kurd niyê’ vila kena. Goreyê to dewlete çinayî dime ya, hedefê xo çik o?

No sîyasetê parçekerdişî yo û newe nîyo. Komara Tirkîya, roja ke virazîya, a roje ra bi ewro, seba ke kurdî parçe bibê, çi ke destebere ra yeno kerdo û kena. Çi ke parçebîyayîş, miletî hêze ra dano war ro, keno zayif. Bi qenaatê mi merdim ganî naye dewlete rê zêde mevîno. Na dewlete dewletêda kolonyalîst a, sîyasetê aye dişmenîya kurdan ser o amo ronayene. No sebeb ra a karê xo kena û ci ra lome nêbeno.
Hemberê naye de ma ganî se bikerîme; çîyo ke tewr zîyade ser o bifikirîme no yo. Beguman hewce yo ke her çî ra raver ma haydarîye bidîme şarê xo, fikr û nîyetê dewlete eşkera bikerîme, yanî milet bizano ke çi çi yo. Heto bîn ra ma kurd îme labelê her het ra sey yewbîn (jubînî) nîyîme, mabênê ma de cîyabîyayîşî estê. Mavajîme dîn û mezhebê ma eynî nîyê. Welatê ma de cîya-cîya ziwan û lehçeyî estê. Hewce yo ke kurdî nê cîyabîyayîşan bivîne, înan rê hurmet bikerê û kar û gureyê xo esasê seyyewbînîye (jêjubînîye) ser o biramê.
Kirmanckî û kirdaskî 2 lehçeyê kurdkî yê. Kirdas ganî mevazo ke „Yê mi tena kirdaskî yo“. Ya kî kirmanc mevazo ke „Yê mi tena kirmanckî yo“. Ma pêro gere vajîme ke „Nê kirmanckî û kirdaskî yê ma pêrune yê, nê, zengînîya miletê ma ya.“ Dermanê nê persan, zafrenginî yanî pluralîstî ya, demokrasî yo, seyyewbînî ya.

Spas.

Ez kî sipas ken, berxudar û weşûwar bê.

(No roportaj 05.02.2016 de Yeni Özgür Politika de vejîyo)